معرفی برج طغرل
در حوالی آرامگاه ابن بابویه در شهرری برجی آجری نمایان است که در دل خود گوشه‌ای از تاریخ ایران زمین را جای داده است. این برج در عهد سلجوقی و احتمالا در زمان انتقال پایتخت از نیشابور به ری به دستور طغرل بیک؛ مؤسس سلسله سلجوقیان ساخته شده است و به همین دلیل به این نام شناخته می‌شود.
برج طغرل
پیرامون برج طغرل نظرات و مباحث متعددی بیان شده است. برخی این محل را برج خلیفه یزید نامیدند. عده‌ای آن را آرامگاه طغرل بیک سلجوقی می‌دانند و در مجمل‌التواریخ آمده است که سلطان طغرل بیک در شهرری به وفات رسید و تربتش آنجا برجا است. بر اساس نوشته قزوینی رازی، طغرل در ری درگذشت و در گورخانه‌ای پر زینت مدفون شد و در برخی متون از دفن افراد دیگر آل سلجوق، همچون آلب ارسلان و طغرل سوم نیز در آرامگاه طغرل اول یاد شده است؛ از این‌رو می‌توان از آن به عنوان آرامگاه خانوادگی سلجوقیان یاد کرد.
مورخ نامی ترکیه؛ فارق سومر نیز محل دفن طغرل را همین مکان می‌داند. عده‌ای دیگر این مکان را محل دفن خلیل سلطان از فرزندان تیمور لنگ و همسر او شادالملک در قرن پانزدهم میلادی می‌دانند. در کتاب جامع ری باستان تألیف حسن کریمیان نیز آمده است که گروهی این بنا را منتسب به فخرالدوله دیلمی می‌دانند.
محمد محیط طباطبایی این بنا را متعلق به ابراهیم خواص می‌دانست و خودش هم پس از مرگ در جوار این برج و در زاویه شمالی آن در سال ۱۳۷۱ به خاک سپرده شد. سیاحان و مستشرقین نیز در سفرنامه‌های خود از این برج به‌عنوان یادگار عصر سلجوقیان ذکر کرده‌اند؛ ولی از آرامگاه طغرل سخنی به میان نیاورده‌اند.
برج طغرل کجاست؟
برج طغرل ۱
برج طغرل یکی از جاهای دیدنی تهران است که در منطقه ۲۰ و در شهرری قرار دارد. از این برج در شرق گورستان یا آرامگاه ابن بابویه می‌توانید دیدن کنید.
دسترسی برج طغرل
برای دیدن برج طغرل می‌توانید با خط شماره یک مترو تهران به شهرری بروید. در ایستگاه شهرری پیاده شوید و به‌سمت ابن بابویه بروید. در سمت شرق این آرامگاه برج طغرل قابل دیدن است. این برج دو ورودی در سمت شمال و جنوب دارد که از درب شمالی می‌توانید وارد آن شوید.
- آدرس برج طغرل: تهران، شهرری، خیابان ابن بابویه، روبهروی سردر شرقی آرامگاه ابن بابویه
ساعت بازدید از برج طغرل
برای بازدید از برج طغرل در نیمه اول سال تا ساعت ۱۸ (۶ عصر) و نیمه دوم سال تا ساعت ۱۶ (۴ بعدازظهر) می‌توانید مراجعه کنید.
برج طغرل ۶
معماری برج طغرل
برج طغرل با مساحتی بالغ بر ۴۸ متر مربع به‌شکل استوانه، با خشت و آجر و به سبک معماری رازی بنا شده است. در گذشته بر بالای این برج، به مانند برج‌های هم عصرش، گنبدی مخروطی شکل وجود داشته که در حال حاضر وجود ندارد. ارتفاع فعلی این برج بدون احتساب این گنبد در حدود ۲۰ متر است. ضخامت دیواره برج از ۱٫۷۵ متر تا ۲٫۷۵ متر و قطر داخلی و خارجی آن نیز به‌ترتیب ۱۱ و ۱۶ متر است.
سطح بدنه بیرونی برج به ۲۴ تَرک تقسیم شده که این کار علاوه بر استحکام بنا و زیبا تر شدن آن، احتمالا نشان‌دهنده وقت در طول روز نیز بوده است. در قسمت فوقانی برج نیز تزئینات و کتیبه‌ای به خط کوفی وجود داشته که متأسفانه طی قرون گذشته از بین رفته است. در زیر برج طغرل فضایی شبیه به سرداب یا آب‌انبار وجود دارد که احتمالا هدف اصلی از ایجاد آن، سالم ماندن پی این برج و جلوگیری از پوسیدگی قسمتی از برج است که در زیر زمین قرار دارد.
برج طغرل ۲
در ضلع شمالی و جنوبی برج دو سردر با معماری طرح رازی ساخته شده است. سر در ورودی جنوبی یا سر در اصلی پر نقش و نگار و تا اندازه‌ای از بدنه برج بیرون آمده است. این ورودی طاقی ضربی دارد که از داخل، نوع چیدن آجرها به شکل جناغی است. بر پیشانی سردر نیز تزیینات زیبایی وجود داشته که پس از تعمیر، اثری از آن باقی نمانده است و جای آن‌ها لوحی مرمری با تاریخ ۱۳۰۱ هجری قمری در قاب‌بندی مستطیل نصب شده است.
این ورودی با ترکیبی ماهرانه و طاقچه‌سازی‌ها نمایشگر شیوه‌ای کاملا معمارانه است و قاب‌بندی‌های تو در تو نمونه ساده‌تری از تزئینات مشابه آن در یادمان سمیران (طارم) است. در گذشته ردیفی از طاس‌های تقریبا با سطح صاف در قاب بالای سر در قرار داشته است؛ شکلی که این برج را به یادمان‌های دیگر سلجوقی در شمال غرب ایران، مانند جامع دماوند، بنای پیر تاکستان و برج نقاره‌خانه در ری پیوند می‌دهد. دیواره‌های ورودی برج تقریبا تا ارتفاع چهار متری برج به‌صورت توپر تا قطر حدود ۱٫۵ متر ایجاد شده‌اند.
دیوارهای بالای ارتفاع چهار متر نیز به‌صورت تو خالی طراحی شده و وسط آن پلکانی وجود دارد که درب آن در همان ارتفاع در ضلع شمالی بنا خودنمایی می‌کند که رابطی بین قسمت‌های تحتانی و فوقانی برج است. درب‌ها و قوس‌های رازی سردر که فشار زیادی را تحمل می‌کنند و تو خالی بودن دیوارهای فوقانی به استحکام بنا کمک کرده و جنس خشت به کار رفته در برج که از زاج، خاک و سفیده تخم‌مرغ است نیز بر استحکام آن می‌افزاید.
ویژگی های برج طغرل
از ویژگی‌های جالب و منحصربه‌فرد برج طغرل، کاربرد آن به‌عنوان یک ساعت آفتابی عظیم است. دورتادور این برج ۲۴ ترک وجود دارد. در بالای هر ترک آن چهار نیم‌دایره وجود دارد و هر یک از نیم دایره‌ها بیانگر یک ربع ساعت هستند. با طلوع آفتاب در سمت شرق بنا، کم‌کم یکی از کنگره‌ها روشن می‌شود و آفتاب به درون آن می‌تابد. با گذشت نیم ساعت از طلوع خورشید، نصف کنگره روشن می‌شود و با گذشت یک ساعت از طلوع خورشید، یک کنگره به‌طور کامل روشن می‌شود.
برج طغرل ۵
به همین ترتیب با گذشت دو ساعت دو کنگره و با گذشت سه ساعت سه کنگره روشن می‌شود؛ تا اینکه لحظه‌ای فرا می‌رسد که خورشید روی نصف النهار منطقه و در بیشترین ارتفاع خود از افق قرار می‌گیرد. در این هنگام خورشید دقیقا بالای سر در جنوبی برج قرار می‌گیرد؛ زیرا درب‌های برج کاملا شمالی جنوبی و روی نصف‌النهار واقع است. هرچه خورشید به جانب غرب گرایش یابد کنگره‌های سمت غرب شروع به روشن شدن می‌کند. با غروب خورشید این ساعت با نور مهتاب کار می‌کند که تشخیص ساعت در شب با علم ستاره‌شناسی صورت می‌گرفته است. همچنین هنگام ابری بودن هوا و پشت ابر بودن خورشید یا شب‌ها در نبود نور مهتاب، این ساعت کار نمی‌کند.
برج طغرل ۳
یکی دیگر از ویژگی‌های جالب برج طغرل انعکاس صدا در فضای داخلی آن است. این برج دارای دو درب هلالی‌شکل است و داخل این دو در فضایی مدور وجود دارد که نقطه مرکزی این بنا، محل سخنرانی بزرگان و شاهان بوده است. مرکز این برج به‌گونه‌ای است که با قرار گرفتن در آن پژواک صدا ایجاد می‌شود؛ گویی چندین بلندگو مقابل سخنران وجود دارد و حتی صدا به بیرون درهای ورودی بنا می‌رود و با دور شدن از مرکز برج حالت اکو از بین می‌رود. این ویژگی برج به‌دلیل فضاهای خالی مربع شکلی است که دورتادور دیوار داخل برج وجود دارد. این فضاهای خالی باعث پژواک و برگشت صدا، تهویه هوا و جلوگیری از پوسیدگی برج می‌شود.
کاربری برج طغرل
کاربری دقیق این برج مشخص نیست؛ اما همان طور که بیان شد، احتمال می‌رود یکی از کاربری‌های این برج، تعیین وقت و زمان بوده است. کاربری دیگری که به برج طغرل نسبت می‌دهند، روشن کردن آتش بر بالای آن و راهنمایی مسافران جاده ابریشم در شب‌های تاریک بوده است که از جانب خراسان به ری می‌آمدند.
کاربری دیگری که برای این برج بیان شده، رصدخانه است و از بام آن برای ستاره‌شناسی استفاده می‌شده و نیز گفته می‌شود که محل دیدبانی جاده ابریشم بوده است. روی دیواره بیرونی برج دری چوبی مشاهده می‌شود که به آن بادرو گفته می‌شود و داخل این در راه پله‌ای قرار داشته که محل عبور و مرور به بام این برج برای دیدبانی و ستاره‌شناسی بوده است. این راه پله و بادرو در دوره قاجار از بین رفته است.
علاه‌بر این کاربری‌ها، سید محمد محیط طباطبائی معتقد است این برج نه‌تنها آرامگاه طغرل سلجوقی و مادرش، بلکه مرقد بسیاری از فرزانگان و دانشمندان عصر سلجوقی است که این بقعه به پاسداشت آن‌ها بنا شد.
برج طغرل ۴
شیر برج طغرل
شیر یکی از نماد‌های مهم در فرهنگ و هنر ایرانی است. در برج طغرل نیز می‌توان نشانه‌های این نماد را دید. همان طور که ذکر شد، حول این برج از نمای بیرونی ۲۴ کنگره وجود دارد که اگر در روبهروی درگاه آن بایستید گویی شیری با دهانی باز به شما می‌نگرد.
بنابراین درب هلالی بنا، دهان شیر، دندانه‌های بالای آن، دندان‌های شیر و قسمت مثلثی شکل که شبیه فروریختگی است، بینی شیر و در راستای آن و بر سر برج دو کنگره به‌شکل چشم شیر است. علاوه‌بر این، روی سنگ‌فرش شمالی برج طغرل درست جلوی درب هلالی شکل برج جای پای یک گربه‌سان به وضوح مشخص است.
کج شدن برج طغرل
این بنا در طول زمان با وجود حوادث طبیعی و انسانی همچنان پابرجا ایستاده است و تاریخ عهد سلجوقی را به آیندگان انتقال می‌دهد. این برج برای نخستین بار در سال ۱۳۰۱ هجری قمری و در عهد ناصری مرمت و بازسازی شد. این مرمت به دستور ناصرالدین شاه و به دست وزیرش امین السلطان و توسط ابوالحسن خان معمارباشی انجام گرفت و لوحی مرمر بر سردر بنا نصب شد. این بازسازی، بنا را از خطر نابودی نجات داد ولی ظرافت‌کاری‌های قدیمی و بقعه کتیبه کوفی آن را از بین برد.
بعد از انقلاب، برج سال‌ها متروک بود تا اینکه در اوایل دهه ۷۰ بار دیگر مورد بازسازی قرار گرفت. آخرین مرمت این برج در سال ۱۳۷۷ صورت گرفت که در طی آن مشخص شد که این برج دارای انحراف ۴۵ سانتی‌متری به‌سمت شرق است؛ اما متأسفانه در طی این سال‌ها اقدامی برای آن انجام نگرفته و نیازمند مرمت و استحکام‌بخشی است.
