به گزارش گردشگرآنلاین، مسجد نصیرالملک، یکی از آثار تاریخی زیبا و باشکوه شیراز از دورۀ قاجاریه، شاید برای خیلی‌ها کمتر شناخته شده باشد. وسعت این بنا در مقایسه با مساجد دیگر، از جمله مسجد وکیل یا مسجد جامع نو شیراز، چندان زیاد نیست، اما از لحاظ معماری، به قدری زیبا و با ظرافت ساخته شده است که می‌توان آن را جزء شاهکارهای معماری و کاشی‌کاری دورۀ قاجار دانست. کاشی‌کاری و سرستون‌های سنگی بسیار خیره‌کنندۀ این مسجد در حقیقت اقتباسی از مسجد وکیل است. میرزا محمدنصیر فرصت شیرازی در «آثارالعجم» (جلد ۲، بمبئی، ۱۳۱۴ق، ص ۷۳۱) دربارۀ این مسجد چنین نوشته است: «مسجد حاجی نصیرالملک در محلۀ اسحق بیگ، مسجدی است رفیع‌البنیان و موثق‌الارکان، بنایش نیکو، فضایش دلجو و شبستان رفیع و دو گلدستۀ منیع دارد. دریاچۀ وسطش چون چشمۀ تسنیم و حوض کوثر است و حجرات فوقانی‌اش عرفات جنان را همسر.»
نصیرالملک
مسجد نصیرالملک به لحاظ جغرافیایی در محله اسحاق بیگ در گود عربان (که در قدیم به محلۀ اسحق بیگ نیز معروف بوده است) واقع در خیابان لطفعلی‌خان زند و در کوچۀ نصیرالملک و با زیربنای ۲۷۳۰ متر مربع قرار دارد.
مسجد دارای دو سردر و ورودی زیبا و هشتی و یک صحن بزرگ و دو شبستان تابستانی و زمستانی و دارای دو ایوان (شاه‌نشین) در شمال و جنوب حیاط است و در مجموعه بناهای شهری در محله‌ای که قبلا متعلق به خانوادۀ قوام بوده ایجاد شده است. خانۀ مرحوم نصیرالملک، حمام نصیرالملک، امامزاده زنجیری در بخش غربی مسجد، حسینیه و مدرسۀ قوام، مسجد قوام، مدرسۀ هاشمیه (جد خانوادۀ قوام) خانۀ قوام، خانۀ زینت‌الملک و یک مجموعه از آثار تاریخی بی‌نظیر از دورۀ قاجاریه قرار گرفته است.
مرحوم حسنعلی نصیرالملک، از اعیان و اشراف شیراز، فرزند میرزا علی‌اکبر قوام‌الملک، حاکم وقت فارس، بنای مسجد را در تاریخ ۱۲۹۳ق آغاز و در تاریخ ۱۳۰۵ق به پایان رساند. استادکاران این بنا، استاد محمدحسن معمار و استاد محمدرضا کاشی‌پز و استاد محمدحسینی نقاش شیرازی بودند. این بنا، که از شاهکارهای معماری تاریخی ایران است، در ۱۱ بهمن ماه سال ۱۳۴۴ش، تحت شماره ۳۹۶ در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است. استاد حسن معمار، که از معماران بنام آن روزگار بود، قبل از مسجد نصیرالملک نیز بنای معروف باغ ارم را ساخته بود.
مسجد نصیرالملک ۱
مصالح به کار رفته در بنای مسجد عمدتا آجر و گچ بوده و در پی ساختمان نیز سنگ و در نماهای داخلی و خارجی ترکیباتی از سنگ، آجر و کاشی است. در قسمت‌های مختلفی از دیواره‌ها و چارکه‌کشی‌ها نیز قطعاتی از چوب به‌کار رفته و همین چوب‌ها هنگام زلزله، تنش‌های ساختمان را مهار و از شکافتن و شکستن دیوارها جلوگیری کرده است.
مسجد دارای دو دوره تعمیرات می‌باشد که یک دوره مربوط است به حدود شصت، هفتاد سال قبل که به جز تعمیر پوشش کف شبستان غربی، تعمیرات دیگری نداشته و تعمیرات مسجد باعث تغییرات کالبدی در مسجد نگردیده است. تعمیرات دورۀ دوم مسجد از حدود سال ۱۳۷۰ش آغاز شده و تا سال ۱۳۸۵ش ادامه داشته است. البته امروزه نیز تعمیراتی در مسجد در حال انجام شدن است. این تعمیرات، که هزینۀ آن از درآمد موقوفات مسجد به وسیلۀ ادارۀ کل اوقاف و امور خیریۀ فارس و هم‌اکنون نیز توسط موقوفۀ مرحوم نصیرالملک تحت نظارت ادارۀ بقاع متبرکه و امور دینی و فرهنگی ادارۀ کل اوقاف فارس تأمین می‌شود، با رعایت اصول فنی و استانداردهای مشخص آثار تاریخی انجام می‌شود و بخش‌های گوناگون آن عبارت است از: مقاوم‌سازی پی ساختمان، ایجاد کانالهای دفع نم، بازسازی و مقاوم‌سازی و دوخت و دوز ترک‌ها و ایزولاسیون پشت بام‌ها، مقاوم‌سازی پوستۀ اصلی ایوان شمالی، نوسازی کانالهای دفع آب حوض و آب‌های سطحی مسجد، تعمیرات کامل بدنه‌های داخلی و خارجی و شبستان‌های مسجد و نیز مرمت کف شبستان غربی، مرمت کاشی‌های بدنه، حیاط، مرمت کاشی‌کاری ایوان‌های شمالی و جنوبی مسجد.
ویژگیهای معماری مسجد نصیرالملک
وقتی از خیابان لطفعلی‌خان زند وارد کوچۀ نصیرالملک می‌شویم، سردر باشکوه و بنای مسجد روبه‌روی ما قرار می‌گیرد. در سمت چپ کوچه، خانۀ نصیرالملک قرار دارد با دیوارهای آجری ساده و در سمت راست خانه‌هایی فرسوده و ساده. سردر باشکوه مسجد در انتهای کوچه نگاه هر رهگذری را ناخودآگاه به خود جلب می‌کند.
سردر ورودی مسجد نصیرالملک
مجموعه مسجد و امامزاده دارای سه ورودی است که یکی اصلی و دو ورودی دیگر نیز به کوچۀ جنوبی مسجد و به امامزادۀ جنب آن مرتبط می‌باشد. ورودی اصلی مسجد از کاشی هفت‌رنگ با تزئینات فراوانی از گل سرخ و گل زنبق شیراز است که با تنوع رنگی مناسب و لطیف ایجاد گردیده است.
ایوان ورودی مسجد نصیرالملک
این سردر دارای دو جرز هر یک با قطر دو متر است؛ هر جرز به سه قسمت تقسیم شده است و دو قسمت هر جرز دارای دو تابلوی عمودی تا انتهای سردر و در میان دو تابلو، یک سکوی نشیمن با فرورفتگی ایجاد گردیده است. در بالای سکوی نشیمن یک تابلو با کاشی رنگی بدون فرورفتگی هم‌سطح با سایر تابلوها قرار دارد که کاملا با جرز دیگر از نظر شکل فرورفتگی و قاب‌سازی‌ها، قرینه است. سردر با یک فرورفتگی یک‌ونیم‌متری در فاصلۀ بین جرز با سنگ آزاره ــ سنگی به ارتفاع یک متر با دو سکوی سنگی در دو طرف ــ در بین فرورفتگی سردر نصب گردیده و در پشت سکوها دو قاب پنج و هفت با فرورفتگی کم از یکنواختی در جلوگیری کرده است. درب چوبی مسجد دارای قابی سنگی با تزئیناتی از اسلیمی و یک سنگ یکپارچۀ بزرگ به روی آن با یک قوس پنج و هفت است و لچکی‌های آن نیز با تزئیناتی از اسلیمی، درب سنگین چوبی را نگه داشته‌اند. در بالای قاب سنگی یک کتیبۀ کوچک سنگی با شعر شوریده شیرزای در رسای نصیرالملک و مسجد زیبای او و همچنین تاریخ ساخت آن با خط نستعلیق آمده است.
در بالای سردر و کتیبۀ سنگی آن یک کاربندی مقرنس ۱۱ قطار پرکار ریز و پرنقش آمده که با کاشی هفت رنگ بسیار زیبا تزئین شده است. در پیشانی سردر زیر رخ بام نیز یک کتیبه با کاشی لاجوردی و خط ثلث بسیار زیبا، ورودی اصلی مسجد را کامل کرده است. ورودی دوم مسجد که به کوچۀ جنوبی مسجد راه داشته با تزئیناتی از آجر و کاشی آراسته شده است.
هشتی
از ورودی اصلی مسجد وارد یک هشتی می‌شویم که با یک پیچ نود درجه در سمت چپ به راهرویی می‌رسد که به حیاط مسجد وصل می‌شود. در سابق در سمت راست هشتی نیز دری وجود داشته که به آبرزیگاه مسجد وارد می‌گردید، اما این در هم‌اکنون مسدود شده و آبرزیگاه نیز از مالکیت مسجد خارج گردیده است. هشتی مسجد بدون تزئینات بوده و با آجر ساده ساخته شده و تنها به قرینۀ در ورودی، تابلویی از کاشی نصب گردیده که در پایین تابلو این شعر معروف سعدی و نام معمار آمده است:
غرض نقشی است کز ما باز ماندکه هستی را نمی‌بینم بقایی
مگر صاحبدلی روزی به رحمتکند در حق استادان دعایی
معمار. اقل محمدرضا کاشی‌پز
کمترین محمد حسن معمار.
۱۳۰۵ (هـ ق)
در بالای تابلو نیز «هذه جنه الخلد المومنین ادخلوا ها بسلام آمنین» آمده است. قبل از ورود به حیاط مسجد در سمت چپ راهرو نیز یک راه به پشت بام مسجد و اتاق‌های واقع بر هشتی مورد نیاز را ایجاد نموده است.
حیاط مسجد نصیرالملک
حیاط مسجد که به صورت چهارگوش طراحی شده، دسترسی به شبستان شرقی و غربی، ایوان شمالی و جنوبی و در جنوبی، که به کوچه آصف مرتبط است، و هشتی منتهی به امامزادۀ جنب مسجد را ممکن نموده است. این حیاط یک مستطیل شمالی جنوبی است و در میان آن یک حوض شمالی جنوبی به طول و عرض ۵/۴ * ۵/۱۶ متر در مقابل ایوان مسجد احداث شده که زیبایی حیاط را دو چندان کرده است. دور تا دور حیاط مسجد با کاشی‌های بسیار زیبای هفت‌رنگ تزئین یافته که زیبایی خاصی به حیاط بخشیده است. این کاشی‌ها با کتیبۀ لاجوردی با آیات قرآنی با خط سفید از نوع ثلث، که دور تا دور مسجد را در برگرفته است، پایان می‌یابد.
حیاط مسجد نصیرالملک
ایوان‌های مسجد نصیرالملک
این مسجد از مساجد دو ایوانه است که ایوان شمالی با تزئینات فراوان و معروف به ایوان مروارید است و در برخی از ایام سال انعکاس نور خورشید در آب حوض به کاسه سازی زیر ایوان می افتد.
ایوان شمالی مسجد نصیرالملک
ایوان شمالی در مرکز جبهۀ شمالی حیاط با یک فرورفتگی عمیق یک طبقه با ارتفاع هشت متر ساخته شده و در انتهای ایوان نیز یک مقرنس پرکار بی‌نظیر ایجاد گردیده که از معرفه‌های دیگر این مسجد است. دو سمت ایوان با دو نیم هشت تکمیل گردیده که به دو رواق ــ که راه عبور به حیاط و ایوان در آن تعبیه شده است ــ راه دارد؛ چون با ایجاد یک دیواره سنگی سی‌سانتیمتری از ورود مستقیم به ایوان جلوگیری شده است. نیم هشت غربی ایوان یک راه نیز به رواق دوم دارد که این هشتی خود شبکْه ارتباطی به شبستان شرقی امامزاده ، سرویس‌های بهداشتی امامزاده و اتاق‌های سمت شرق ایوان شمالی را پدید آورده است.
ایوان جنوبی مسجد نصیرالملک
ایوان جنوبی مسجد نصیرالملک فاقد کاربری خاصی می‌باشد. معمار فقط یه منظور قرینه‌سازی با ایوان شمالی و با یک فضاسازی و فرورفتگی کم‌عمق و با ایجاد یک نیم هشت در طرح بدنه جنوبی حیاط، یکی از ایوان‌های زیبای مساجد ایران را خلق کرده است. این امر به دلیل قناسی زمین موجود و ایجاد ارتباط مابین امامزاده، مسجد و چاه آب به همراه ایجاد ویژگیهای معماری باعث شده تا این ایوان کم عمقتر شود.
در هر طرف ایوان سه طاق‌نما ایجاد گردیده که هر کدام با توجه به عمق ایجادشده در بدنه دارای آرایه‌هایی از معماری می‌باشند. شاید هدف معمار از به‌کارگیری این همه شاخصه معماری در بدنه جنوبی، توجه مخاطب به قبله باشد که یک بدنه کامل مسجد را به شکل یک محراب آرایه‌بندی نموده است. این ایوان با توجه به ارتفاعی که نسبت به حیاط دارد، همچنین وجود دو مناره کوتاه، راه تاکید بر قبله را در این قسمت بیشتر نمایان ساخته است و نمی‌توانسته است نقش محراب را داشته باشد، اما در برپایی نماز در عصرهای تابستان و سایر مراسم مذهبی در قسمت جنوبی حیاط می‌توانست این کارکرد را داشته باشد.
طاق‌نماهای سمت شرقی ایوان جنوبی، به علت وجود دو در، که یکی به داخل اتاق کوچک ایحاد شده و دیگری به گلدسته‌ها راه دارد، تقارن خود را از دست داده‌اند. با توجه به اینکه این درها در مواقع خاص به کار می آمدند، سطح آنها از کف مسجد بالاتر است و معمار آگاهانه با این کار خواسته است مقداری از نقص کار را کم نماید.
بدنۀ جنوبی حیاط به طور کامل با کاشی تزئین شده است. سنگ ازاره‌‌‌ها در پایین جرزها تماما با تزئینی از گل و اسلیمی حجاری شده است. این شکل در تمامی ازاره‌های جرزها تکرار شده و در بدنه جرزها و لچکی‌های هفت و پنج‌ها، کاشی‌هایی با رنگ صورتی و قرمز تزئین یافته و در تابلوهای داخل گل‌ها همان نقش کلیسا و مناظر غربی که در ایوان شمالی آمده تکرار شده است.
شبستان‌های مسجد نصیرالملک
این مسجد دو شبستان دارد؛ شبستانی در غرب و شبستانی در شرق. هر یک از شبستان‌ها با توجه به نیازی که معمار برای آن در نظر گرفته طراحی و فضاسازی شده است.
نصیرالملک شیراز
شبستان شرقی مسجد نصیرالملک
این شبستان با توجه به فضاسازی و نحو ساخت آن یک شبستان تابستانی بوده است. جهت شبستان به سمت قبله است و هشت دهنه و در جهت شرقی ـ غربی دو دهنه دارد.
در دهانه‌های سمت شرق با ایجاد سکو فضاهایی جهت نشیمن (احتمالا جهت مطالعه و بحث طلاب ساکن در مدرسه) ایجاد گردیده که این فضاها هر چه به سمت شمال شبستان حرکت می‌کند عمیق‌تر می‌شود به نحوی که در دهانه هشتم به صورت سه چشمه می‌شود.
با توجه به اینکه این شبستان در اصل کاربری تابستانی داشته است و همچنین در هوای بسیار گرم تابستان نیز می‌بایست مورد استفاده قرار می‌گرفت، معمار جداره بیرونی شبستان با حیاط را با درهایی چوبی کمتر نورگیر ارتباط داده و در بالای هر در نیز روزنه‌هایی جهت تهویه هوا در هوای گرم تابستان و همچنین یک رواق شمالی ـ جنوبی جهت جلوگیری از تابش مستقیم نور آفتاب و گرم شدن شبستان طراحی و اجرا نموده است که در روزهای زمستان پوشیده و در تابستان گشوده می‌شد.
رواق هشت دهانه دارد که با یک کاربندی ۲۴ با آجر معقلی پوشیده گردیده است. در شبستان غربی آسمانه شبستان بر ستون‌های صیقلی و صاف و بدون مارپیچ قرار گرفته و فاقد تزئینات شبستان غربی است. در این شبستان طاق چشمه‌های پوشش سقف از کاربندی ۱۶ ایجاد شده که در هر دهانه تکرار گردیده است و با تزئیناتی ساده از ترکیب آجر و کاشی (به صورت صابونکی) آن را از سادگی و یکنواختی خارج کرده است. کاربندی پوشش سقف آن قسمت از سکوهایی که در قسمت شرق شبستان ایجاد شده با توجه به عمق و فضای موجود متغییر است. در سکوی کوچک اول یک رسمی دو و در دهانه سوم یک کاربندی اختری ۱۶ و دهانه چهارم یک کاربندی اختری بیست اجرا شده است. در دهانه ششم یک رسمی ده اجرا شده و از همین دهانه راهی به گاورو دارد. دهانه هفتم و هشتم نیز فاقد شاه‌نشین و پوشش می‌باشد. از احتمالات درباره این شبستان باید اشاره کرد که گویا محل برگزاری جلسات عمومی در آن رزوگاران بوده و هم اکنون به موزه «وقف» تبدیل شده است و در آن تصاویری از افراد خیر شیراز از قدیم تا به حال، در معرض نمایش گردشگران گذاشته شده است.
در پشت این شبستان نیز دری است که به چاه آب بزرگی باز می‌شود که به آن گاو چاه (گاورو) می‌گویند.
این قسمت محل حرکت حیوان در هنگام آبکشی بوده است و تونلی که حیوان با حرکت در آن، آب چاه را می‌کشید و در حوض کنار چاه تخلیه می‌نمود. و آب از این قسمت با لوله به داخل حوض بزرگ حیاط هدایت می‌گردید.
شبستان غربی مسجد نصیرالملک
شبستان غربی یکی از زیباترین شبستان‌های مساجد ایران است. این شبستان با یک مجموعه از تزیینات کاشی و آجر و تابلوهایی از کاشی با نقاشی‌هایی از گل سرخ و رسمی بندهایی بسیار زیبا در پوشش سقف همراه با کاشی‌کاری و طراحی‌های فوق‌العاده و ستون‌های سنگی بسیار خوش‌تراش به مجموعه معماری بی‌نظیر تبدیل شده است.
کف شبستان از ابتدا از آجر با ابعاد حدود ۳۰ × ۳۰ زاویه‌دار (مربع قناس) کار شده بود، اما در تعمیراتی که حدود هفتاد سال قبل در مسجد انجام شد روی آنها از کاشی فیروزه‌ای ۲۰ × ۲۰ برای فرش کردن کف استفاده شد و همین کار باعث کوتاه شدن حدود ۱۰سانتی‌متر ارتفاع شبستان و پوشیده شدن بخشی از گلدان‌های ستون‌ها در زیر کاشی‌ها شد.
ستون‌های مسجد نصیرالملک یکی از خوش‌تراش‌ترین ستون‌های اماکن تاریخی شیراز است. این ستون‌ها با یک سری گلدان شروع می‌شود که در انتهای گلدان‌ها حجاری‌های مارپیچ آغاز و در انتهای بخش استوانه‌های ستون‌ها مارپیچ‌ها به صورت عمود به گل‌های کنگری‌شکل در سرستون‌ها می‌رسند و در قسمت حجیم سرستون‌ها با دو سری نقش‌‌های مرتب برگ کنگری کوچک و یک سری اسلیمی بسیار زیبا پایان می‌یابد.
بعد از به کار گرفتن ستون‌های سنگی در شبستان‌ها به جای جرز، که اولین‌بار در مسجد نو آورده شد و در مسجد وکیل به اوج خود رسید و در دیگر مساجد شیراز تکرار شد، کامل‌ترین این ستون‌ها از نظر تراش، نقش و ابتدا و انتهای شکل‌ها، ستون‌های مسجد نصیرالملک می‌باشد.
این شبستان دارای دو سری ستون شش‌تایی است که بیست و یک طاق چشمه پوشش، سقف آن را نگه داشته‌اند. تمام پوشش‌ها از کاربندی ۲۲ است. هفت طاق چشمه‌ای در بین دو ستون قرار گرفته‌اند. در انتهای این ردیف طاق و چشمه‌های کاشی‌کاری‌شده به محراب فوق‌العاده زیبای مسجد می‌رسیم. دو سری دیگر طاق و چشمه‌ها با کاربندی ۲۲ و کاشی‌کاری معقلی از سری وسط متفاوت گردیده‌اند.
نمایی از مسجد نصیرالملک
بدنه مسجد در سمت شبستان، عمدتا از آجر است که با یک متر فاصله سنگ آزاره از کف شبستان سطح آجرکاری شروع شده، اما معمار مسجد برای پرهیز از یکنواختی دیوار در فاصله هر جرز یک تابلوی زیبای کاشی‌کاری آورده است. در مقابل هر تابلو در سمت حیاط، در چوبی گره چینی با شیشه‌های رنگی نصب گردیده که با توجه به اینکه این شبستان کاربری زمستانی داشته و صبح‌ها آفتاب‌گیر بوده است ترکیبات نورهای رنگی بر سطح ستون‌ها، آجرها و کاشی‌های رنگی زیبایی خاصی را به شبستان می‌داده است.
هفت دهانه بدنه خارجی شبستان تابستانی با درهای گره چینی بسیار زیبایی پوشیده گردیده است. ترکیبات شیشه‌های رنگی این درها در روزهای آفتابی و انعکاس این نورها بر کف کاشی‌کاری شبستان، زیبایی منحصربه‌فردی به شبستان داده است که در هیچ کدام از شبستان‌های مساجد ایران مانند ندارد.
در شبستان غربی یک محراب بسیار زیبا با ایجاد یک فرورفتگی در بدنه جنوبی شبستان ایجاد گردیده است. این فرورفتگی ابتدا با یک زاویه ۶۰ درجه آغاز و بعد به یک نیمه هشت تبدیل می‌شود. پایین محراب کاملا از سنگ می‌باشد. کف محراب با یک اختلاف سطح ۱۵ سانتی‌متری از کف شبستان با کاشی فرش گردیده است.
کاشی‌کاری بدنه محراب با نقوشی از گل و آیات قرآن می‌باشد که تمام سطح محراب را پوشانده است. آیات به‌کاررفته در محراب عبارت است از:
«بسم الله الرحمن الرحیم لاحول و لا قوه الا بالله و قال سبحان الله تعالی: انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و رسوله ــ نصر من الله و فتح قریب».
مسجد نصیرالملک اوج معماری ایران است و بی‌گمان در تمام دوره رو به افول معماری این سرزمین در عصر قاجار مانند یک نگین می‌درخشد. پایان این معماری عظیم، کهنسال و دیرپا در محدوده ساختمان‌های پهلوی اول نمایان است و پس از آن با تغییرات عظیمی که در شیوه زندگی و ارتباطات اجتماعی مردم ایران به‌وجود آمد، معماری سنتی ایران به شکل غم‌انگیزی از صحنه زندگی خارج شد و امروز از باقی‌مانده استادکاران آن فقط در مرمت و بازسازی آثار برجای‌مانده استفاده می‌شود.
